Beethoven componeerde revolutionaire werken: onstuimig, vooruitstrevend en met maatschappelijke betekenis.
Beethoven voltooide negen symfonieën. Relatief weinig, als je het vergelijkt met Mozarts 68 of Haydns 106. Toch wordt Beethovens bijdrage als minstens zo waardevol beschouwd. Niet vanwege de kwantiteit, maar vanwege de enorme ontwikkeling die het genre onder zijn handen heeft ondergaan.
De werken werden langer (een typische symfonie van Haydn duurt 15-25 minuten, terwijl Beethovens Negende bijna vijf kwartier in beslag neemt), vragen om een groter orkest, vergen erg veel van de muzikant en de luisteraar en hangen intern nauwer met elkaar samen (waarover straks meer).
Die ontwikkelingen ging met sprongen. Het is vaak moeilijk te geloven dat twee opeenvolgende werken van dezelfde hand komen, zo groot zijn het contrast en de vooruitgang. Dat ging hem niet gemakkelijk af: hij worstelde vaak jaren aan één werk en had bijvoorbeeld voor zijn 14e Strijkkwartet 700 (!) pagina's aan schetsen nodig, voordat hij de definitieve versie op papier kon zetten. Dat was een van zijn laatste werken, dus je kunt niet zeggen dat hij het componeren nog niet helemaal onder de knie had.
Tussen het eerste idee voor de Negende Symfonie en de voltooiing zat maarliefst 31 jaar. Natuurlijk werkte hij niet onafgebroken aan het stuk, maar hij heeft erg lang naar de juiste vorm gezocht. Het was de moeite waard. De première was een daverend succes en vandaag de dag geldt het stuk als het summum in het genre.
Het hoofdthema van de Negende Symfonie is nu het volkslied van de Europese Unie.
Niet ieder nieuw stuk werd zo jubelend ontvangen. "Het is net Chinees," en "alleen te begrijpen door Marokkanen," werd er geschreven over Strijkkwartet Nr. 13 met de fameuze grote fuga.
Beethoven was zich erg bewust van zijn avant-garde stijl. Toen een van zijn vaste violisten tijdens een repetitie toegaf niets van een nieuw stuk te begrijpen, stelde Beethoven hem gerust met de woorden: "Maak je geen zorgen, deze muziek is voor een later tijdperk."
Deze onbedwingbare drang naar vooruitgang maakt Beethoven de grote held van Mendeleo.
Beethoven schreef zijn muziek niet (puur) ter vermaak. Hij wist heus wel dat veel van zijn muziek niet makkelijk in het gehoor ligt, maar dat interesseerde hem niet. Sterker nog, hij wilde zowel muzikant als luisteraar deelgenoot laten zijn van zijn worsteling. Vragen oproepen. Aanzetten tot nadenken.
Een van de hoogtepunten wat dat betreft (en trouwens ook in een hoop andere opzichten) is de Missa Solemnis. Het is een gigantische uitdaging voor iedereen die ermee te maken heeft. Ikzelf begon er pas naar te luisteren toen ik al erg goed met Beethovens repertoire bekend was. En ik had er grote moeite mee. Uiteindelijk ging ik het steeds beter begrijpen en steeds meer waarderen. Het stuk toont Beethovens worsteling met het geloof en de verhouding tussen maatschappelijke problemen, god en de mens. Het behandelen van dit soort kwesties was en is ontzettend waardevol en onderscheidt de kunstenaar van de entertainer.
"Alle Menschen werden Brüder."
In de achttiende eeuw, tijdens de Verlichting, werd er nog geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen kunst en wetenschap. Natuurkunde, wiskunde, filosofie, dichten, componeren: het ging allemaal om het ontdekken en verspreiden van nieuwe ideeën.
Veel van die ideeën hadden dus betrekking op de samenleving. In de Missa Solemnis moet je erg zoeken naar de ideeën van Beethoven. Dat heeft ook praktische redenen: de gevestigde orde (aangevoerd door de keizer en de paus) gebruikte censuur en geheime politie om ongewenste ideeën te onderdrukken. In de Derde Symfonie is zijn bedoeling duidelijker. In de Vijfde weer iets minder. Maar in de Negende is het heel expliciet: "Alle Menschen werden Brüder."
Impliciet of expliciet, Beethoven stak zijn nek uit en bracht vernieuwende ideeën naar voren rondom gevoelige onderwerpen uit de samenleving. Hij onderscheidt zich daarmee (en door zijn doofheid) van veel andere grote componisten.
De klassieke periode werd gekenmerkt door 'terughoudendheid en een verfijnde smaak'. Beethoven maakte daar abrupt een einde aan. De piano's van die tijd waren niet berekend op zijn expressie en de snaren knapten bij bosjes. Ook het publiek had het er maar moeilijk mee.
Als componist zette hij die trend voort. Vergelijk bijvoorbeeld het laatste deel van zijn Strijkkwartet Nr. 9 met dat van Mozart. Geen mens tovert zoveel rock & roll uit vier zulke beschaafde muziekinstrumenten als Beethoven. Zijn oevre staat bol van onwaarschijnlijke contrasten. En dat zorgt voor spanning en sensatie.
Ook buiten de muziek hield onze held er een bewogen leven op na, inclusief zelfmoordneigingen, knokken met een prins, affaires met onbereikbare vrouwen, grote hoeveelheden wijn, grappen en grollen. Niet altijd benijdenswaardig, maar in ieder geval niet saai.
De grote werken uit Beethovens tijd bestonden meestal uit drie of vier losstaande delen. De delen werden gescheiden door een moment van rust, waarin het publiek kon laten weten wat het van het voorgaande deel vond, de instrumenten gestemd konden worden en iedereen zich even op het volgende deel kon voorbereiden. Vaak hadden die delen zo weinig met elkaar te maken, dat ze net zo goed in een andere volgorde gespeeld konden worden.
"The genius of Beethoven is that everything is connected with everything else."
Beethoven veranderde dat drastisch. De delen vormden samen één geheel, waren inhoudelijk met elkaar verbonden en soms werd ook de rust ertussen weggelaten.
Het beste voorbeeld is het 14e Strijkkwartet (dat overigens uit zeven aaneengesloten delen bestaat), waarbij het eerste deel een soort inhoudsopgave vormt van de rest van het stuk. (Het omgekeerde zie je in het 13e Strijkkwartet en de Negende Symfonie, waarbij het laatste deel terugblikt op de eerdere delen.) Zo ontstaat een samenhangend geheel, waarbij alle componenten onlosmakelijk verbonden zijn met elkaar.
Ik denk dat je zo ook naar een bedrijf moet kijken: je kunt de vele aspecten afzonderlijk beschouwen, maar nooit zonder het grote geheel en de onderlinge samenhang uit het oog te verliezen. Als je Beethovens werken nauwkeurig bestudeert, ontdek je talloze dwarsverbanden. (Ik raad de lezingen van professor Robert Greenberg aan als je hier meer over wilt leren.) Geen enkele noot staat er voor niets. Of, zoals András Schiff zegt: "The genius of Beethoven is that everything is connected with everything else."
Ludwig van Beethoven (1770 - 1827) is een van de grootste componisten van Westerse muziek aller tijden. Hij was sterk beïnvloed door Bach, Mozart en Haydn voor hem om zelf een indruk achter te laten op componisten uit de hele 19e en een groot deel van de 20e eeuw.
Al sinds zijn (moeizame) jeugd in Bonn stond hij bekend om zijn heftige en opstandige gedrag. Hij zou zich ontwikkelen tot een van de beste pianisten van zijn tijd en mogelijk van alle tijden. Totdat doofheid een tragisch einde aan die carrière maakte.
Ondertussen had hij zich in Wenen ontplooid tot een geniale componist die met een been in het verleden en het andere in de toekomst stond. Hij transformeerde eigenhandig de klassieke periode naar de Romantiek.
Zijn composities waren zo geavanceerd dat het vak van beroepsmusicus in het leven werd geroepen. En daarmee werd kamermuziek concertmuziek. Dit is terug te zien aan de opstelling van het moderne strijkkwartet die daarmee werd ingevoerd. Met name symfoniën, (piano)sonates en strijkkwartetten zouden nooit meer hetzelfde zijn. Kortom, een man die een grote bijdrage heeft geleverd aan de Westerse muziek.
